Τάξη και οικονομική επιστήμη

Class and Economics
του  Rick Wolff
Μετάφραση Πέτρος Νομικός

Η ταξική ανάλυση προηγείται της οικονομικής. Πολύ πριν εμφανιστεί η σύγχρονη οικονομική, οι αρχαίοι Έλληνες , για παράδειγμα, ανέλυσαν την κοινωνία τους κατατάσσοντας τους ανθρώπους σε ομάδες σύμφωνα με τον πλούτο που κατείχαν ή τα εισοδήματα που απολάμβαναν.

Η κατανόηση των σχέσεων μεταξύ πλουσίων και φτωχών (και ενδεχο μένων μεσαίων τάξεων) τους φάνηκε κρίσιμο για να βελτιώσουν τις κοινωνίες τους. Αντιπαρέθεσαν απόψεις για ίσες έναντι ανίσων διανομών πλούτου και εισοδήματος.

---

Όμως οι άνθρωποι πάντοτε διαφωνούσαν για το πώς θα ορίσουν καλύτερα τις τάξεις. Δί πλα σε ορισμούς βάσει ιδιοκτησίας (πλούσιοι και φτωχοί) υπήρχαν και ορισμοί βάσει εξουσίας. Κάποιοι προτίμησαν να ταξινομήσουν τους πληθυσμούς σύμφωνα με την εξου σία που οι διάφορες ομάδες ασκούσαν: ανέλυσαν τις κοινωνίες σε όρους εξουσιαζουσών έναντι εξουσιαζομένων τάξεων. Αντιπαρατέθηκαν απόψεις για άνιση κατανομή εξουσίας ( σε ελίτ, βασιλείς κοκ) απέναντι σε ισοκατανομή (στις διάφορες εκδοχές της δημοκρατί ας).

Για τους Adam Smith και David Ricardo, προπάτορες των σύγχρονων οικονομικών η ταξική ανάλυση ήταν κεντρική. Στις Αρχές Πολιτικής Οικονομίας και Φορολογίας (1817) η πρώτη πρόταση του Ricardo λέει «Το προϊόν της γης . . . διαμοιράζεται μεταξύ τριών τάξεων της κοινότητος. . . ». Όρισε αυτές τις τάξεις ως ιδιοκτήτες γης, ιδιοκτήτες κεφαλαίου ( μηχανών εργαλείων κλπ) και ιδιοκτήτες εργατικής δύναμης που εκτελούν την εργασία. Η τρίτη παράγραφος των Αρχών λέει «Ο καθορισμός των νόμων που διέπουν αυτή την κατανομή είναι το πρόβλημα των αρχών στην πολιτική οικονομία». Όπως πολλοί άλλοι διανοητές μέχρι τότε και έκτοτε, ο Ricardo, πίστεψε ότι το να κατα νοήσεις μια κοινωνία, απαιτεί τον προσδιορισμό των κυρίων της τάξεων, της αλληλεξάρ τησής τους και των διαμαχών τους. Οι τάξεις και οι ταξικές διαφορές ήταν το κύριο μέλημα της οικονομικής επιστήμης.

Κι όμως οι σήμερα επικρατούσες οικονομικές θεωρίες – η νεοκλασσική και η Κεϋνσιανή οικονομική παράδοση που διδάσκονται στις σχολές, χρησιμοποιούνται από τους δημο σιογράφους και τους πολιτικούς, και είναι επομένως ευρέως πιστευτές – αγνοούν την ταξική ανάλυση. Κάτι συνέβη μετά τον Ricardo που ενδεχομένως οδήγησε την ταξική ανάλυση στη σκιά. Αυτό το κάτι ήταν η εργασία του Καρόλου Μαρξ.

Ο Μαρξ κληρονόμησε τις αρχαίες έννοιες της τάξης ως προς την ιδιοκτησία. Χρησιμο ποίησε την οικονομική του Smith και του Ricardo γιατί καταξίωσε τις ταξικές τους ανα λύσεις. Επίσης εξετίμησε τους ορισμούς της τάξης ως προς την εξουσία. Όπως και πολ λοί προηγούμενοι θεωρητικοί των τάξεων, ο Μαρξ προέκρινε την συλλογική ιδιοκτησία του πλούτου έναντι της ιδιωτικής, την ισονομική διανομή εισοδήματος και την δημοκρα τία.

Όμως ο Μαρξ έψεξε τους παραδεδομένους ορισμούς της τάξης κατά την περιουσία και την εξουσία, κι ας τους χρησιμοποίησε. Ήταν, ισχυρίστηκε, αναγκαίοι αλλά όχι ικανοί. Κοινωνικοί μεταρρυθμιστές χρησιμοποίησαν κατ' επανάληψη τις παλιές έννοιες της τάξης για να αναλύσουν κοινωνίες και να υποστηρίξουν προγράμματα εξίσωσης των κοι νωνικών διανομών ιδιοκτησίας, εισοδήματος και εξουσίας. Όμως, υποστήριξε ο Μαρξ, τα προγράμματά τους απέτυχαν μέχρι σήμερα παρά τις όποιες μερικές και προσωρινές επιτυχίες. Οι ισοπολιτειακές δημοκρατίες για τις οποίες συνηγορούσαν έμειναν άπιαστες. Κάτι παραπάνω ή κάτι διαφορετικό στον τρόπο της ταξικής ανάλυσης έγινε ο σκοπός του Μαρξ ως μέσο για να μετατρέψει αποτυχημένα προγράμματα σε επιτυχημένες επαναστάσεις.

Ο Μαρξ ανέπτυξε έτσι μια νέα ταξική ανάλυση. Όρισε την τάξη όχι σε όρους πλούτου, εισοδήματος ή εξουσίας, αλλά μάλλον σε όρους πλεονάσματος. Υποστήριξε ότι σε όλες τις κοινωνίες, ένα μέρος των ανθρώπων χρησιμοποιεί μυαλά και μύες για να παραγάγει μια ποσότητα αγαθών που υπερβαίνει ό,τι αυτοί οι ίδιοι κατανάλωσαν συν ό,τι πήγε για να αναπληρώσει τα μέσα παραγωγής (πρώτες ύλες, εργαλεία, εξοπλισμός) που αναλώθη καν στην διαδικασία παραγωγής. Αυτή την υπέρβαση ονόμασε «πλεόνασμα». Οι κοινω νίες διέφεραν στο πως οργάνωσαν αυτό το πλεόνασμα: ποιοι το παρήγαγαν, ποιοι το πή ραν, και τι το έκαναν αυτό το πλεόνασμα. Το Κεφάλαιοτου Μαρξ, έδειξε το πώς ο καπιτα λισμός οργάνωσε την παραγωγή, ιδιοποίηση και διανομή του πλεονάσματος. Η ταξικοα ναλυτική οικονομική του, εστίασε στο πλεόνασμα επειδή οι προηγούμενες ταξικές ανα λύσεις παραθεώρησαν την ύπαρξή και τη σημασία του και έτσι αδυνάτισαν τα κινήματα για ισοπολιτειακές και δημοκρατικές κοινωνίες.

Για τον Μαρξ, η τάξη από ουσιαστικό διάκρισης κοινωνικών ομάδων κατά τον πλούτο το εισόδημα ή την εξουσία, έγινε επίθετο: η τάξη περιγράφει τις οικονομικές διαδικασίες παραγωγής, ιδιοποίησης και διανομής του πλεονάσματος που ανακύπτει σε κάθε κοινω νία. Μία «ταξική δομή» αναφέρεται σε ένα ιδιαίτερο σύνολο τέτοιων ταξικών διαδικα σιών. Επειδή η δεσπόζουσα ταξική δομή την εποχή του Μαρξ ήταν καπιταλιστική, αυτήν και ανέλυσε. Εφόσον τώρα ο καπιταλισμός δεσπόζει ακόμη , η ανάλυση του Μαρξ ακόμη ισχύει. Οι καπιταλιστές υπόσχονται στους εργάτες μισθούς εις αντάλλαγμα της παραγωγής ενός προϊόντος το οποίο ανήκει στους καπιταλιστές άμεσα και εξ ολοκλή ρου. Οι καπιταλιστές πουλάνε το προϊόν σε αγορές και ενθυλακώνουν τα έσοδα. Ένα μέρος των εσόδων των καπιταλιστών αποδίδει στους εργάτες τους υπεσχημένους μι σθούς τους οποίους χρησιμοποιούν για να ξαναγοράσουν από τους καπιταλιστές ένα μέρος από όσα οι εργάτες παρήγαγαν για τους καπιταλιστές. Αφού πληρώσουν τους μι σθούς και αναπληρώσουν τα υλικά που αναλώθηκαν στην παραγωγή, τα εναπομένοντα έσοδα αποτελούν το πλεόνασμα του καπιταλιστή. Οι εργάτες παράγουν το πλεόνασμα· οι καπιταλιστές το ιδιοποιούνται.

Όπως υπογράμμισε ο Μαρξ, ο καπιταλισμός μοιάζει με τη φεουδαρχία και τη δουλοκτη σία σε αυτή την οργάνωση του πλεονάσματος. Οι δούλοι παρήγαγαν περισσότερα από όσα τους επέστρεφαν οι κύριοί τους, οι οποίοι αφιέρωναν το προκύπτον πλεόνασμα για να συντηρήσουν την δουλοκτησία. Οι δουλοπάροικοι κρατούσαν μέρος του προϊόντος για τον εαυτό τους και παρέδιδαν το υπόλοιπο – το πλεόνασμα – ως μίσθωμα στους φε ουδάρχες οι οποίοι το χρησιμοποιούσαν για να συντηρούν την φεουδαρχία. Οποτεδήποτε εργάτες παρήγαγαν ένα πλεόνασμα το οποίο έπαιρναν άλλοι άνθρωποι, ο Μαρξ το επέγραφε «εκμετάλλευση». Έτσι, οι μεταπτώσεις που από την δουλοκτησία και τη φεου δαρχία εγκαθίδρυσαν τον καπιταλισμό δεν είχαν ελευθερώσει τους εργάτες από την εκ μετάλλευση. Ο καπιταλισμός ήταν άλλη μία μορφή εκμεταλλευτικής ταξικής δομής· όπως οι δούλοι και οι δουλοπάροικοι, οι μισθωτοί εργάτες παρήγαγαν πλεονάσματα που άλλοι, οι καπιταλιστές, πήραν.

Η ταξικά εστιασμένη Μαρξιστική οικονομική αναλύει την παραγωγή του πλεονάσματος στον καπιταλισμό. Αλλαγές στις οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες επη ρεάζουν το μέγεθος του πλεονάσματος που απαντλείται από τους εργάτες, το πώς εργάτες και καπιταλιστές παλεύουν γι' αυτό το μέγεθος και το πώς αλλαγές στην προσφορά, την ζή τηση και τις τιμές στην αγορά αντανακλούν και επηρεάζουν αυτή την ταξική πάλη. Η Μαρξιστική ταξική ανάλυση ακολουθεί επίσης το πλεόνασμα αφού το ιδιοποιηθούν οι καπιταλιστές. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των καπιταλιστών και η πάλη τους με τους ερ γάτες εγείρει απαιτήσεις επί του πλεονάσματος. Έτσι, για παράδειγμα, οι καπιταλιστές διανέμουν μέρος από το πλεόνασμα για να πληρώσουν επιστάτες για να ξεζουμίζουν πε ρισσότερο πλεόνασμα από τους εργάτες. Οι καπιταλιστές διανέμουν ένα άλλο μέρος του πλεονάσματος σε πληρεξούσιους για να προφυλαχθούν από δίκες, ένα άλλο μέρος για να χρηματοδοτήσουν διευθυντές που αγοράζουν νέες μηχανές για να υποσκελίσουν τους ανταγωνιστές κοκ. Η Μαρξιστική ταξικοαναλυτική οικονομική, διακρίνει τους εργάτες που παράγουν το πλεόνασμα («παραγωγικοί εργάτες») από εκείνους που παρέχουν τις συνθήκες («μη παραγωγικοί εργάτες») που χρειάζονται οι καπιταλιστές για να διατηρή σουν την ιδιοποίηση του πλεονάσματος (όπως επιστάτες, δικηγόροι και διευθυντές). Οι παραγωγικοί εργάτες δημιουργούν το πλεόνασμα το οποίο ύστερα οι καπιταλιστές δια νέμουν στους μη παραγωγικούς εργάτες· αυτές οι δύο ομάδες εργατών σχετίζονται δια φορετικά προς την ταξική διαδικασία. Έτσι η Μαρξιστική οικονομική επιστήμη μπορεί να θέσει και να απαντήσει ερωτήματα για τις ταξικές διαφορές μεταξύ των εργατών (μισθωτών) και το πώς αυτές οι διαφορές επηρεάζουν την πάλη των εργατών με τους καπιταλιστές, την εργατική αλληλεγγύη και τις προοπτικές του περάσματος σε μετακαπιταλιστικές κοινω νίες. Τα άλλα είδη οικονομικής επιστήμης που δεν διαθέτουν ταξική ανάλυση σε όρους πλεονάσμα τος δεν μπορούν να θέσουν πολύ δε λιγότερο να απαντήσουν σε τέτοια ερωτήματα.

Η Μαρξιστική οικονομική επιστήμη εξερευνά επίσης αλληλεπιδράσεις μεταξύ ταξικών διαδικα σιών. Το πώς τα πλεονάσματα παράγονται και ιδιοποιούνται, διαμορφώνει το πώς δια νέμονται και αντιστρόφως. Η ταξική ανάλυση δείχνει το πώς οι τιμές των εμπορευμάτων, τα επιχειρησιακά κέρδη και τα ατομικά εισοδήματα εξαρτώνται και επιδρούν στις ταξι κές διαδικασίες. Υποστηρίζει ότι τα οικονομικά προβλήματα του καπιταλισμού (ανεργία, κατασπατάληση των φυσικών και ανθρωπίνων πόρων, κυκλική αστάθεια κοκ) αναφύο νται εν μέρει από την καπιταλιστική εκμετάλλευση, δηλαδή από την ειδικά καπιταλιστι κή ταξική δομή. Η ταξική ανάλυση μελετά επιπλέον τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ της πο λιτικής του πολιτισμού και των καπιταλιστικών ταξικών διαδικασιών. Επί παραδείγματι, οι καπιταλιστές διανέμουν μέρη των πλεονασμάτων τους για να διαμορφώσουν κρατικές πολιτικές προς τα συμφέροντα της απομύζησης περισσότερου πλεονάσματος από τους εργάτες τους, της κατίσχυσης επί των ανταγωνιστών τους κοκ. Τέτοιες διανομές πλεο νάσματος έχουν μεγάλο αντίκτυπο στην πολιτική στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Παρο μοίως, ο ανταγωνισμός που οδηγεί τους καπιταλιστές να εξαγάγουν όλο και περισσότερο πλεόνασμα, επιφέρει την εξουθένωση των εργατών το στρες και την αλλοτρίωση. Ο κα πιταλιστικός ανταγωνισμός προκαλεί επίσης διαμάχες μεταξύ παραγωγικών και μη ερ γατών που παρομοίως επηρεάζουν προσωπικές ζωές, εργατική παραγωγικότητα, πολιτι κή και πολιτισμό.

Επισημαίνοντας τα κόστη του καπιταλισμού, η ταξική ανάλυση αναγνωρίζει ότι συχνά αποδίδει αυξανόμενα επίπεδα προϊόντος και κατανάλωσης. Η ταξική ανάλυση υπογραμ μίζει τις αντιθέσεις και αδικίες των ακανόνιστων καπιταλιστικών διανομών κόστους και οφέλους, συμπεριλαμβανομένων των ανίσων κοινωνικών διανομών ιδιοκτησίας και εξουσίας. Οι στόχοι της ταξικής ανάλυσης είναι να δείξει ότι
(1) η εκμεταλλευτική καπιταλιστική οργάνωση του πλεονάσματος διαιωνίζει αυτές τις αντιφάσεις και αδικίες και
(2) ένα τέλος στη καπιταλιστική εκμετάλλευση θα διατηρούσε τα επιτεύγματα του καπιταλισμού ενώ θα περιόριζε τα κόστη και τις αδικίες του.

Το αποκορύφωμα της Μαρξιστικής ταξικής ανάλυσης είναι η οικονομική του μετα-κα πιταλισμού. Στην ανάλυση αυτή, επαναστατική οικονομική αλλαγή, σημαίνει το τέλος της εκμετάλλευσης (όχι απλώς αλλαγές στη μορφή της). Οι εργάτες που παράγουν το πλεόνασμα είναι τότε και οι άνθρωποι που ιδιοποιούνται και διανέμουν αυτό το πλεόνα σμα. Κατά μία έννοια, οι παραγωγικοί εργάτες γίνονται το ίδιο τους το διοικητικό συμ βούλιο· συλλογικά ιδιοποιούνται τα ίδια τους τα πλεονάσματα μέσα στις επιχειρήσεις. Δευτέρα με Πέμπτη οι εργάτες παράγουν πλεόνασμα. Τις Παρασκευές διεκπεραιώνουν τρεις πολύ διαφορετικές δραστηριότητες συλλογικά:
(1) επιστρέφουν ένα μέρος του προϊόντος στους εαυτούς τους ως ατομικούς μισθούς
(2) αναπληρώνουν τα μέσα παραγωγής που αναλώθηκαν και
(3) αφιερώνουν ότι περισσεύει – το πλεόνασμα - για να συντηρήσουν αυτή την μη εκμε ταλλευτική ταξική δομή. Μια τέτοια μη εκμεταλλευτική ταξική δομή είναι αυτό που εν νοεί η Μαρξιστική ταξική ανάλυση ως κομμουνισμό. Φυσικά μια μη εκμεταλλευτική τα ξική δομή θα έχει τα διακριτικά της οικονομικά, πολιτικά και πολιτισμικά προβλήματα, αλλά θα διαφέρουν από εκείνα του καπιταλισμού.

Οι Μαρξιστές οικονομολόγοι διαφωνούν για το πώς η ταξική διαδικασία αλληλεπιδρά με τις άλλες οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές διαδικασίες για να μορφώσει την εξέλι ξη των καπιταλιστικών κοινωνιών. Διαφέρουν επίσης όσον αφορά τη λειτουργία των μη εκμεταλλευτικών ταξικών δομών ( παρελθουσών, παρουσών και μελλοντικών). Γενιές τέτοιων συζητήσεων ανέπτυξαν μια περίπλοκη, εκλεπτυσμένη και αποκλίνουσα Μαρξι στική ταξικοαναλυτική οικονομική επιστήμη που αποδίδει διακριτές κατανοήσεις του καπιταλι σμού και της κομμουνιστικής εναλλακτικής.

Ωστόσο, η Μαρξιστική ταξική ανάλυση και η οικονομική που διαπνέεται από αυτήν, έχει τώρα εξοριστεί από τα βιβλία, τις εφημερίδες, τις αίθουσες διδασκαλίας και από τη συ νείδηση των περισσοτέρων ανθρώπων από την αποκλειστική επικράτηση της νεοκλασσι κής οικονομικής ορθοδοξίας. Αντί να ενθαρρύνονται εναλλακτικά είδη οικονομικής να αναπτύξουν τις ερμηνείες τους και να θέσουν επί τάπητος τις διαφορές τους, οι περισ σότεροι νεοκλασσικοί οικονομολόγοι προσυπογράφουν την αποσιώπηση των ετερο δόξων οικονομικών γενικώς και της Μαρξιστικής ταξικής ανάλυσης ιδιαιτέρως. Η νεο κλασσική οικονομική δεν αντιμάχεται για την παραγωγή την ιδιοποίηση και την διανομή των πλεονασμάτων μέσα στις ταξικές δομές. Απλώς αρνείται ότι πλεονάσματα ή ταξικές διεργασίες υπάρχουν. Οι φοιτητές μελετούν κυρίως νεοκλασσικά μοντέλα του πως οι οι κονομίες δουλεύουν. Πρακτικοί οικονομολόγοι εφαρμόζουν τα μοντέλα στις στατιστικές και τις στατιστικές στα μοντέλα. Το κοινό ακούει τα συμπεράσματά τους όχι ως αποτε λέσματα ενός είδους (τυφλής ταξικά) οικονομικής, αλλά μάλλον ως «την» αλήθεια της οικονομικής επιστήμης, εφαρμόσιμης πάντοτε και παντού.

Μολοντούτο, η Μαρξιστική ταξική ανάλυση ευδοκιμεί στην προσωρινή σκιά τους. Τα προβλήματα του καπιταλισμού μαζί με την πάλη και τις αντιπαραθέσεις που προκαλούν, συνεχίζουν να γεννούν κριτικές. Πολλοί βρίσκουν τις ανισότητες του καπιταλισμού στον πλούτο, το εισόδημα και στην εξουσία απαράδεκτες. Μερικοί βρίσκουν το δρόμο προς την Μαρξιστική ταξική ανάλυση εστιασμένη στην κοινωνική οργάνωση του πλεονάσμα τος.

Κάποτε οι γονείς διάλεγαν τα ταίρια των παιδιών τους και οι βασιλείς καθόριζαν την πο λιτική ζωή. Οι συντηρητικοί υποστήριζαν τότε ότι, εάν οι νέοι διάλεγαν τα ταίρια τους ή οι πολίτες τους ηγέτες τους , ο πολιτισμός θα κατέρρεε. Συνέβη όμως κάτι άλλο αφού πα ρατεταμένη πάλη έδωσε τέλος στις μοναρχίες και στα γονεϊκά δικαιώματα. Οι συντηρη τικοί τώρα επιμένουν ότι, εάν οι εργάτες γίνουν οι ίδιοι αφεντικά του εαυτού τους, οι οι κονομίες θα καταρρεύσουν. Η Μαρξιστική ταξική ανάλυση πρεσβεύει το αντίθετο επι χείρημα.